ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ 1910-1930

Έργα της Συλλογής Γ. Κωστάκη (1912-1990)

Copyright...

Για το φωτογραφικό υλικό που λείπει
από αυτές τις ιστοσελίδες,
κάποιες πληροφορίες υπάρχουν εδώ.
Κορυφαίο μουσειακό εκθεσιακό γεγονός του 1996, ήταν η παρουσίαση της περίφημης "συλλογής Κωστάκη" στην Εθνική Πινακοθήκη της Ελλάδος με έργα των αντιπροσωπευτικών καλλιτεχνών της Ρώσικης Πρωτοπορίας, μερικοί από τους οποίους ανήκουν στους σημαντικότερους δημιουργούς του αιώνα μας.
Σήμερα, μεγάλο μέρος της συλλογής του Γ. Κωστάκη, ο οποίος συνέβαλε τα μέγιστα στη διάσωση της ρώσικης πρωτοπορίας, ανήκει στην πινακοθήκη Τρετιακόφ η οποία και δάνεισε τα δικά της έργα για την έκθεση. Σημαντικό μέρος της αρχικής συλλογής, ανήκει στην κόρη του συλλέκτη κ. Αλίκη Κωστάκη.
Όταν ο Γιώργος Κωστάκης (1912-1990), υπάλληλος της καναδικής πρεσβείας στη Μόσχα, συγκέντρωνε έργα του Καντίνσκι, του Σαγκάλ, του Μάλεβιτς, το επίσημο σοβιετικό κράτος τους αγνοούσε για πολιτικούς λόγους. Ευνοούσε τους εκπρόσωπους του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού. Ο τιμωρός χρόνος έστειλε τους καλλιτέχνες της επίσημης σοβιετικής τέχνης στη λήθη και εκείνους της ρώσικης πρωτοπορίας στις σελίδες της Ιστορίας της Τέχνης.

Όσο για τη μοναδική συλλογή Κωστάκη, απέκτησε αμύθητη αξία, καλλιτεχνική και χρηματιστηριακή. Αλλά, όταν αποφάσισε να εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα ο γεννημένος στη Ρωσία —σοβιετικός πολίτης τότε— ομογενής, το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής έμεινε στο σοβιετικό κράτος, στην γκαλερί Τρετιακόφ. Η συλλογή Κωστάκη είχε παρουσιαστεί το 1981 στο Μουσείο Γκουγκενχάϊμ και νωρίτερα στο Ντίσελντορφ. Τα έργα που περιλαμβάνει χρονολογούνται μεταξύ 1910-1930.

Η ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ

Μέσα στο 1995 η Ρώσικη Πρωτοπορία είχε την τιμητική της: Στο Palazzo dei Diamanti της Φεράρα, παρουσιάστηκε η έκθεση "Ο Πολ Γκογκέν και η Ρώσικη πρωτοπορία" με έργα Γκογκέν από το μουσείο Πούσκιν της Μόσχας και το Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης και συγκριτική παρουσίασή τους με εκπροσώπους της ρώσικης πρωτοπορίας οι οποίοι δέχτηκαν την επίδραση του πρωτογονισμού (primitivism) του γάλλου ζωγράφου. Οι ρώσοι μελετητές διέκριναν τέτοιες επιδράσεις σε έργα του Kandinski και αρκετών άλλων.

Copyright...

Για το φωτογραφικό υλικό που λείπει από αυτές
τις ιστοσελίδες, κάποιες πληροφορίες υπάρχουν εδώ.

Μέσα στο 1995 επίσης παρουσιάστηκαν στο Fondation Galleria Gottardo στο Λουγκάνο, και στο County Museum of Art του Λος Άντζελες, έργα του W. Kandinsky (1866-1944) ο οποίος μαζί με τους Malevitch και Μodrian αποτελούν την κορυφαία τριανδρία της Αφαίρεσης. Μάλιστα, ο Kandinsky θεωρείται ο «πατέρας» της αφηρημένης τέχνης.

Copyright...

Για το φωτογραφικό υλικό που λείπει
από αυτές τις ιστοσελίδες,
κάποιες πληροφορίες υπάρχουν εδώ.
Στο Παρίσι, στη Galerie New York, παρουσιάστηκαν σχέδια, ακουαρέλες και λάδια από την Ρώσικη περίοδο (1914-22) του Marc Chagall, ο οποίος ήταν στενός φίλος του Γ. Κωστάκη γεγονός που μας αφήνει να υποθέσουμε με αρκετή βεβαιότητα, ότι έπαιξε συμβουλευτικό ρόλο στη δημιουργία της περίφημης συλλογής.
TΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ

Την ιστορία αλλά και την προϊστορία της Ρώσικης πρωτοπορίας, ο ιστορικός τέχνης Stanislas Zadora την παρουσιάζει σαν σύγκρουση ανάμεσα σε ομάδες ρώσων καλλιτεχνών που πρέσβευαν διαφορετικές αισθητικές, και ιδεολογικές τάσεις, από τα τέλη του περασμένου αιώνα, μέχρι τις αρχές της σοβιετικής κυριαρχίας.

Ηδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, υπήρχε στη Ρωσία η διαμάχη ανάμεσα στους Σλαβόφιλους ζωγράφους που ήθελαν τη ζωγραφική σαν μέσο μόρφωσης του λαού και τους Δυτικόφιλους που πρέσβευαν το « η τέχνη για την τέχνη» επηρεασμένοι αρχικά από τη γερμανική και αγγλική ζωγραφική κι από το 1905 και μετά, από τους γάλλους Ιμπρεσιονιστές και Μετα-Ιμπρεσιονιστές. Στη Μόσχα, μεγάλοι συλλέκτες είναι εκείνη την εποχή ο Serge Chtchoukine και o Ivan Morozov που δημιουργούν εντυπωσιακές συλλογές με έργα της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας της εποχής.

Στο μεταξύ, διαμορφώνονται δύο τάσεις μεταξύ των ρώσων ζωγράφων: Η μία εκφράζεται από ένα είδος ρώσικου Συμβολισμού και η άλλη, των δυτικόφιλων, εμπνέεται από την Παρισινή ζωγραφική. Το 1907 οι νεαροί ρώσοι συμβολιστές δημιουργούν την ένωσή τους, το «Μπλε Ρόδο» που δίνει προσώρας δυνατό χτύπημα στον ξεπερασμένο Νατουραλισμό, ενώ ταυτόχρονα, φθάνουν στη Μόσχα οι ιδέες του γερμανικού Εξπρεσιονισμού μαζί με τους σπουδαγμένους στη Γερμανία ρώσους ζωγράφους, W. Kandinsky και A. Jawlensky.

Copyright...

Για το φωτογραφικό υλικό που λείπει από αυτές
τις ιστοσελίδες, κάποιες πληροφορίες υπάρχουν εδώ.

Παραμονές του Α΄ Παγκόσμιου Πόλεμου, οι πρωτοπορίες «βράζουν» στη Ρωσία. Κάπου εκεί περνάει τα ρώσικα σύνορα και ο Ιταλικός Φουτουρισμός, που ενώνεται σ' ένα παράδοξο μείγμα με τον κυβιστικής εμπνεύσεως γεωμετρικό κονστρουκτιβισμό.

Copyright...

Για το φωτογραφικό υλικό που λείπει
από αυτές τις ιστοσελίδες,
κάποιες πληροφορίες υπάρχουν εδώ.
Απ' όλες τις πρωτοποριακές ομάδες, ξεχωρίζουν δυο: Η «Ενωση της Νεολαίας» της Olga Rozanova που συγκεντρώνει τους κυβο-φουτουριστές της Αγίας Πετρούπολης και ο «Βαλές Καρό» στη Μόσχα των αδελφών Bourliouk που στεγάζει από τους πιο πρωτοπόρους κυβιστές, όπως οι Larionov, Gontcharova και Malevitch μέχρι τους εκπρόσωπους του ρώσικου Ιμπρεσιονισμού P. Kontchalovski και R. Falk.
Αλλά, παρ' όλο που οι επιδράσεις από τη Δύση αποδεικνύονται γόνιμες, έχει ταυτόχρονα (1909) δημιουργηθεί ένα ρεύμα αντίδρασης στα δυτικόφερτα καλλιτεχνικά κινήματα με αίτημα επιστροφή στις ρίζες, με πηγή έμπνευσης το ρώσικο λαϊκό πολιτισμό. Το κίνημα εκδηλώνεται με την αγιογραφία και το «loubok», το λαϊκό σατιρικό σχέδιο. Ο Μ. Larionov, εισηγητής του Nεο-Πριμιτιβισμού είναι ο πρώτος που υιοθετεί το στιλ «Primitif» που ασπάζονται οι Ν.Gontcharova, V.Tatlin και K.Malevitch.

Στο μεταξύ το ρώσικο φιλότεχνο κοινό, στην καλύτερη περίπτωση, αδιαφορεί για τις πρωτοπορίες και συνήθως σαρκάζει μεγαλόφωνα τις εκθέσεις τους ενώ θαυμάζει τους μαιτρ της ακαδημαϊκής ζωγραφικής και κρεμάει ευχαρίστως στους τοίχους έργα Νατουραλιστών.

Η στάση της κοινής γνώμης καθόλου δεν πτοεί τους ρώσους πρωτοπόρους, που μέσα από ολοένα και πιο τολμηρούς νεωτερισμούς φθάνουν στην Αφαίρεση, με τον Larionov και την Gontcharova να εισάγουν το 1910 τον Ραγιονισμό, τον Kandinsky να εκθέτει την πρώτη αφηρημένη ακουαρέλα του και τρία χρόνια αργότερα τον Tatlin να εκθέτει τις αφηρημένες διαστημικές του συνθέσεις και τον Malevitch να εισάγει τον Σουπρεματισμό.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917 στην αρχή ενθουσιάζει τους καλλιτέχνες της ρώσικης πρωτοπορίας που ενώνονται για να την υπηρετήσουν μέσα όχι μόνο από το τελάρο αλλά κι από την τέχνη της αφίσας και την διακόσμηση των δημόσιων χώρων: Η τέχνη πρέπει να κατέβει στο λαό. Οργασμός δημιουργίας κι ενθουσιασμός από το 1918-22, ένα σωρό ομάδες δημιουργούνται, παίρνουν φωτιά οι θεωρητικές συζητήσεις για τις διάφορες εκδοχές του Κονστρουκτιβισμού. Μάλιστα, η ομάδα των Προντουκτιβιστών, εμπνευσμένη από τις ιδέες της κουλτούρας του προλεταριάτου, πιστεύει ότι η τέχνη ώφειλε πρώτα απ' όλα να είναι χρήσιμη στο λαό και οι καλλιτέχνες να «γεφυρώσουν το χάσμα ανάμεσα στην τέχνη και την βιομηχανική τεχνική», κάνοντας και τον μηχανικό κι επεκτείνοντας πέρα από τα εικαστικά τις δραστηριότητές τους στην τυπογραφία, την αρχιτεκτονική, την σκηνογραφία, τον κινηματογράφο.

Για το φωτογραφικό υλικό που λείπει
από αυτές τις ιστοσελίδες,
κάποιες πληροφορίες υπάρχουν εδώ.

Οι πρώτοι που κάνουν πράξη αυτή την αντίληψη, είναι οι Tatlin, Lissitsky, Rodchenko, A. Exter, L. Popova και γρήγορα οι ιδέες τους κατακτούν διανοούμενους και καλλιτέχνες εκτός Σοβιετικής Ένωσης: Στην Πολωνία, στην Ουγγαρία και κυρίως στη Γερμανία, που θα υλοποιηθούν στο περίφημο κίνημα του Bauhaus. Ο ποιητής Maiakovski φιλοδοξεί μαζί με εικαστικούς καλλιτέχνες, να θέσει στην υπηρεσία του λαού το Φουτουρισμό και τις κατακτήσεις των πρωτοποριών μέσα από το περιοδικό Lef.

Άλλα κελεύουν όμως οι βλοσυροί ινστρούχτορες του κόμματος, που δεν βλέπουν καθόλου συμπαθητικά την αυτονόμηση των καλλιτεχνικών ομάδων από το κράτος. Έτσι, ενώ στην αρχή οι κεφαλές του κόμματος ήταν θετικές στα πρωτοπριακά κινήματα της τέχνης, ξαφνικά, αλλάζουν ρότα: Ο Λένιν, η Κρούπσκαγια και ο Λουνατσάρσκι δηλώνουν ότι τίθενται αλληλέγγυοι μόνο με κείνο το είδος τέχνης που είναι «μαχητική και αποτελεσματική, κατανοητή από τις μάζες».

Αυτό ήταν το πράσινο φως για τους ξεχασμένους ρεαλιστές ρώσους ζωγράφους, που τίθενται επικεφαλής των ομάδων του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ενάντια στις ομάδες της ρώσικης πρωτοπορίας. Οπου, σοσιαλιστικός ρεαλισμός εστί δόγμα που διατυπώθηκε το 1932-34 με στόχο μια τέχνη που να είναι κατανοητή από τις μάζες και να υπηρετεί την οικοδόμηση του σοσιαλισμού όπως την αντιλαμβάνεται το κόμμα. Ο Στάλιν αργότερα, θα αναγνωρίσει στους πειθαρχικούς καλλιτέχνες του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, τους «μηχανικούς ψυχής» του λαού...

Έτσι, οι καλλιτέχνες της ρώσικης πρωτοπορίας, βρέθηκαν υπό διωγμόν. Όσοι τα κατάφεραν ξέφυγαν στο εξωτερικό όπου κι εγκαταστάθηκαν. Άλλοι, έπαψαν να δημιουργούν κι έγιναν καθηγητές. Άλλοι, αναγκάστηκαν να ενδώσουν στον επίσημα επιβεβλημένο σοσιαλιστικό ρεαλισμό.

Μόνο μετά το 20ο συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος το 1955 η επίσημη πολιτιστική πολιτική της τότε Σοβιετικής Ενωσης μαλάκωσε λίγο, επιτρέποντας κι άλλες μορφές τέχνης ν' αναπτυχθούν, εκτός του περιλάλητης μετριότητας Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού, του οποίου το όνομα συνδέθηκε και περιορίστηκε αυστηρά, μέσα στα όρια της επίσημης σοβιετικής τέχνης.

ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ 1910-1930

Έργα της Συλλογής Γ. Κωστάκη (1912-1990)

Η ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ

TΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΡΩΣΙΚΗΣ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑΣ

Άννα Χατζηγιαννάκη