Η ΡΩΣΙΚΗ ΠΡΩΤΟΠΟΡΙΑ ΚΑΙ Η ΣΥΛΛΟΓΗ Γ. ΚΩΣΤΑΚΗ

Η ρωσική πρωτοπορία αναπτύσσεται μέσα στο ιστορικό πλαίσιο και το ιδεολογικό κλίμα που προετοίμασαν τη Ρωσική Επανάσταση. Οι καλλιτέχνες που αμφισβητούν την παραδοσιακή τέχνη αισθάνονται αδελφοί και συνοδοιπόροι με τους επαναστάτες. Στη σκηνή της Επανάστασης θα συναντηθούν και θα συμπράξουν καλλιτέχνες με διαφορετική προέλευση και συχνά με αντίθετη κοσμοθεωρία και αισθητική.

Ο πόλεμος είχε προκαλέσει μια γεωγραφική μετατόπιση των ζωτικών καλλιτεχνικών εστιών. Τα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα βρέθηκαν μέσα στη δίνη του πολέμου. Οι πρωταγωνιστές της πρωτοπορίας μοιράστηκαν ανάμεσα στο μέτωπο και σε ασφαλέστερα καταφύγια. Νέες σκηνές καλλιτεχνικής δραστηριότητας αναδύονται τώρα: Ζυρίχη, Άμστερνταμ, Νέα Υόρκη, Μόσχα.

Οι ρώσοι πρωτοπόροι που βρίσκονταν σε διάφορες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες επιστρέφουν στην πατρίδα, όπως ο Καντίνσκι που γύρισε από το Μόναχο. Αυτή η συγκέντρωση των καλλιτεχνικών δυνάμεων, οι εμπειρίες που καταθέτουν στην καλλιτεχνική ζωή του τόπου και ο επαναστατικός αναβρασμός εξηγούν τη ραγδαία ανάπτυξη της ρωσικής πρωτοπορίας.

Οι ρώσοι καλλιτέχνες ήταν ενήμεροι για όσα συνέβαιναν στα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα. Όχι μόνο γιατί ταξίδευαν ή σπούδαζαν σ' αυτά, αλλά και γιατί μεγάλοι ρώσοι συλλέκτες ήταν φανατικοί φίλοι της ευρωπαϊκής πρωτοπορίας και είχαν συγκεντρώσει αντιπροσωπευτικά έργα τους στις συλλογές τους. Ο Σεργκέι Στσούκιν είχε στη συλλογή του 221 πίνακες. Ανάμεσά τους 54 έργα του Πικάσο και 37 του Ματίς. Ο Ιβάν Μορόζοφ κατείχε ανάλογο αριθμό εμπρεσιονιστικών κυρίως έργων. Οι πίνακες αυτοί αποτελούν σήμερα το κόσμημα των κρατικών συλλογών του Μουσείου Πούσκιν στη Μόσχα και του Ερμιτάζ στην Αγία Πετρούπολη.

Ο ραγιονισμός (μια σύνθεση ρυθμού, κίνησης και φωτός που πηγάζει από τον κυβισμό, τον φουτουρισμό και τον ορφισμό) και ο κυβοφουτουρισμός κυριάρχησαν στην ρωσική σκηνή τα πρώτα χρόνια μετά το 1910. Αργότερα, γύρω στο 1915, επιβάλλονται τα δύο μεγάλα ρεύματα του σουπρεματισμού και του κονστρουκτιβισμού, παράλληλα με άλλες αφαιρετικές τάσεις. Κοινό γνώρισμα όλων των ρευμάτων είναι η πίστη στην οικουμενικότητα της τέχνης που υπερβαίνει και καταγγέλλει έμμεσα τους εθνικισμούς που οδήγησαν στη συλλογική σφαγή του Πολέμου.

Ο Μαλέβιτς, ο πρωθιερέας του σουπρεματισμού, ο πιο πλατωνικός από τους ρώσους πρωτοπόρους, αναζητεί μια απόλυτη γλώσσα με σημαίνοντα γεωμετρικά σχήματα και οδηγείται τελικά στο "βαθμό μηδέν" της ζωγραφικής με το Λευκό τετράγωνο πάνω στο λευκό (1918) που προαγγέλλει και υπερβαίνει την ελάχιστη τέχνη (Minimal Art).

Αντίθετα από την καθαρή μορφική έρευνα του σουπρεματισμού, οι οπαδοί του κονστρουκτιβισμού βλέπουν τον καλλιτέχνη να ενεργεί ως πολιτικό ον μέσα στην κοινωνία και να θέτει την τέχνη του στην υπηρεσία της Επανάστασης και αργότερα της παραγωγής. Τα όρια μεταξύ των τεχνών συμβολίζουν τις ταξικές διαφορές και οφείλουν να καταργηθούν. Ο καλλιτέχνης καλείται να δώσει μορφή στη νέα κοινωνία, να δώσει ποιότητα στη βιομηχανική παραγωγή, να χτίσει τις πόλεις του μέλλοντος, δημιουργώντας τα πρότυπα της τεχνολογίας.

Ο Τάτλιν, κορυφαία μορφή του κονστρουκτιβιστικού ρεύματος, συμπυκνώνει τη θεωρητική και αισθητική του άποψη στο Μνημείο της Τρίτης Διεθνούς (1919), έναν κυβερνητικό κεκλιμένο πύργο, ένα κινητικό μνημείο που ενσωματώνει τη διάσταση του χρόνου στη μορφή και τις λειτουργίες του. Κύβος (έδρα νομοθετικής εξουσίας), πυραμίδα (έδρα εκτελεστικής εξουσίας) και κύλινδρος (κέντρο πληροφοριών) συναρθρώνονται σε ένα σπειροειδές σχήμα και κινούνται με διαφορετικούς ρυθμούς ανάλογα με τη λειτουργία τους (περιστροφή ενός χρόνου, ενός μηνός, ενός εικοσιτετραώρου). Το μνημείο - σύμβολο της Επανάστασης δεν πραγματώθηκε ποτέ, όπως άλλωστε και οι σκοποί της Επανάστασης.

Οι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας, θρυλικά ονόματα σήμερα, όλοι αυτοί που θα συναντήσουμε στην έκθεση της Συλλογής Κωστάκη, συστρατεύονται και συμπράττουν με τους πρωταγωνιστές της Επανάστασης, χάρη στο φωτισμένο Κομισάριο της Παιδείας Λουνατσάρσκι.

Στο Τμήμα Καλών Τεχνών (IZO) που δημιουργείται το 1918 συμμετέχουν μεγάλοι πρωτοπόροι: Καντίνσκι, Άλτμαν, Πούνινι, Ροζάνοβα, που έμελλε να πεθάνει τον ίδιο χρόνο. Πρώτη μέριμνα του IZO είναι να ιδρύσει μουσεία (36 ιδρύονται αμέσως και 26 προστίθενται το 1921). Τα μουσεία ονομάζονται χαρακτηριστικά Μουσεία Καλλιτεχνικής Παιδείας και προικίζονται αμέσως με δύο εκατομμύρια ρούβλια, που διατίθενται για αγορές κυρίως πρωτοποριακών έργων. Επικεφαλής στην υπηρεσία των μουσείων τίθεται ο κονστρουκτιβιστής Ρότσενκο.

Το 1920 δημιουργείται το Ινστιτούτο Καλλιτεχνικής Παιδείας (Ίνχουκ), ως τμήμα του IZO. Τα παιδαγωγικά προγράμματα καταρτίζονται από τον Καντίνσκι, που προσπαθεί να ενοποιήσει τις αντινομικές θεωρίες του σουπρεματισμού (απόλυτη μορφή πέρα από εφαρμογές), του κονστρουκτιβισμού (έμφαση στη δομή, αγωγή υλικών για πρόγραμμα εφαρμογών) και τη δική του θεωρία για τον πνευματικό συμβολισμό των μορφικών στοιχείων.

Τα προγράμματα εφαρμόζονται στις ελεύθερες σχολές που λειτουργούν στην Πετρούπολη, (Σβόμας), όπου διδάσκουν οι Μάλεβιτς, Άλτμαν, Πούνι, Τάτλιν κ.α., στη Μόσχα (Βχουτέμας) όπου πέρασαν οι Μαλέβιτς, Τάτλιν, Καντίνσκι, Ροζάνοβα, Πέβζνερ, Ουνταλτσόβα κ.α. και αργότερα στο Βιτέμπσκ, όπου δίδαξαν ο Σαγκάλ, ο Μαλέβιτς (Σχολή Ούνοβις) και ο Λισίτσκι, ο δημιουργός των Πρόουν (Σχέδιο για την επιβεβαίωση του νέου).

Οι καλλιτέχνες της πρωτοπορίας ντύνουν και προπαγανδίζουν την Επανάσταση, σκηνοθετούν τις γιορτές της, φιλοτεχνούν τις αφίσες, σχεδιάζουν εξέδρες για τον Λένιν και δημιουργούν μια νέα γλώσσα στην τυπογραφία για να μεταδώσουν τα μηνύματά της. Μετά την επικράτησή της στρατεύονται στην παραγωγή. Μέσα στον επαναστατικό αναβρασμό όλες οι τέχνες ζωογονούνται, ανανεώνονται και κυρίως συνεργάζονται και συντονίζονται. Η ουτοπική ιδέα μιας τέχνης που θα ταυτίζεται με την ίδια τη ζωή μοιάζει σ΄ ένα στιγμιαίο μετεωρισμό να αγγίζει την ιστορική της πραγμάτωση. Ο Μαγιακόφσκι, εκπρόσωπος του φουτουρισμού, ονειρεύεται να διευθύνει συμφωνίες από σειρήνες εργοστασίων. Ο Καντίνσκι προτείνει το 1920 να ανεγερθεί μνημείο στη "Μεγάλη Ουτοπία", γιατί αυτή πυροδοτεί την πρόοδο του πνεύματος.

Αλίμονο, το όραμα έμελλε πράγματι να παραμείνει μια μεγάλη κοινωνική και καλλιτεχνική ουτοπία. Η νέα οικονομική πολιτική, ο θάνατος του Λένιν, η απομάκρυνση του Λουνατσάρσκι, η υποταγή της τέχνης σ΄ ένα δογματικό προπαγανδιστικό πρόγραμμα αποτέλεσαν αλλεπάλληλα κτυπήματα στο πρωτοποριακό κίνημα. Την τέχνη της επανάστασης της διαδέχεται ένας ρητορικός σοσιαλιστικός ρεαλισμός (1934), που προδίδει και τον σοσιαλισμό και τον ρεαλισμό. Οι καλλιτέχνες αυτοεξορίζονται (Καντίνσκι, Γκάμπο, Πέβζνερ) ή αποσύρονται στα παρασκήνια και σιωπούν. Όσοι έφυγαν στην Ευρώπη μετέφεραν την εμπειρία τους και ζωογόνησαν άλλα κινήματα (Μπαουχάουζ).

Αυτό που συντελέστηκε στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο με την κατάρρευση του λεγόμενου υπαρκτού σοσιαλισμού, το είχε ήδη προαγγείλει συμβολικά αλλά τελεολογικά το ναυάγιο της ρωσικής πρωτοπορίας.

Η Συλλογή Κωστάκη έρχεται να ξαναζωντανέψει στην Εθνική Πινακοθήκη αυτή την εποποιία. Ένα από τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της είναι η αποκάλυψη πολλών άγνωστων καλλιτεχνών με υψηλή ποιότητα που αποδεικνύουν το μαζικό χαρακτήρα του φαινομένου. Ένα άλλο συγκινητικό στοιχείο στη συλλογή είναι το πλήθος και η ποιότητα της γυναικείας παρουσίας στο κίνημα: Γκοντσαρόβα, Στεπάνοβα, Ροζάνοβα, Ποπόβα, Έξτερ, θα μας εντυπωσιάσουν με έργα άρτια και ρωμαλέα που φανερώνουν υψηλή πνευματικότητα.

Η ρωσική πρωτοπορία κατέχει σήμερα περίοπτη θέση στην ιστορία της τέχνης του 20ου αιώνα. Αλλεπάλληλες εκθέσεις επιχειρούν να φωτίσουν τις άγνωστες πτυχές αυτής της τόσο σύνθετης και πλούσιας καλλιτεχνικής συγκομιδής. Η Συλλογή Κωστάκη και ο ίδιος ο συλλέκτης διαδραμάτισαν αποφασιστικό ρόλο στη βαθύτερη γνώση και στην ιστορική καθιέρωση της ρωσικής πρωτοπορίας. Ο Γιώργος Κωστάκης, μολονότι αυτοδίδακτος στο χώρο της τέχνης, είχε την ευαισθησία να συλλάβει σχεδόν διαισθητικά την απαράμιλλη εκφραστική δύναμη των έργων των ρώσων πρωτοπόρων και αποφάσισε από αγάπη και ιστορική ευθύνη να διασώσει όσα μπορούσε. Κρυμμένα και περιφρονημένα, όχι μόνο από το σταλινικό κράτος και την επίσημη αισθητική του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, αλλά συχνά και από τους ίδιους του δημιουργούς τους, τα έργα της Συλλογής Κωστάκη χρειάστηκε συχνά να ξεθαφτούν από σεντούκια, ντουλάπια και πατάρια.

Τη συναρπαστική και συχνά επικίνδυνη περιπέτεια αυτής της πολύχρονης αναζήτησης την άκουσα για πρώτη φορά από τα ίδια τα χείλη του συλλέκτη στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου τον είχαμε καλέσει να παρουσιάσει τη συλλογή του, αμέσως μετά την εγκατάστασή του στην Αθήνα το 1977. Η πίστη, το πάθος, η βαθιά γνώση από την πολλή οικείωση με τα έργα, και η αποστολική προσήλωση του συλλέκτη στο μοναδικό σκοπό της ζωής του, να φέρει το ευαγγελικό μήνυμα αυτής της τέχνης στα πέρατα της οικουμένης, περιέβαλλαν τον Γιώργο Κωστάκη με μια μυθική αύρα. ήταν ο ήρωας μιας μοναδικής περιπέτεια. Το σκοπό του τον έφερε πράγματι σε πέρας με επαγγελματική ευσυνειδησία, επιμονή και συνέπεια. Η Συλλογή Κωστάκη παρουσιάστηκε στα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου, αποσπώντας θριαμβευτικές κριτικές στον διεθνή τύπο. Παρά την σεμνότητά του, που τον οδηγούσε να κρύβεται πίσω από του προσφιλείς του καλλιτέχνες και το έργο τους, ο Κωστάκης έγινε μια θρυλική μορφή της σύγχρονης συλλεκτικής ιστορίας.

Ο Γιώργος Κωστάκης (1913-1990) γεννήθηκε στη Ρωσία από εύπορους έλληνες γονείς και διατήρησε την ελληνική υπηκοότητα, διαπλέοντας τον αιώνα και γνωρίζοντας όλους τους κλυδωνισμούς της ιστορίας στη Σοβιετική Ένωση. με το πλεονέκτημα ενός μισθού που πληρωνόταν σε σκληρό νόμισμα στη Καναδική Πρεσβεία όπου υπηρετούσε, ο Κωστάκης είχε αρχίσει προπολεμικά να συλλέγει παλιούς δασκάλους, ιδιαίτερα Ολλανδούς, συνεχίζοντας μια ρωσική αστική παράδοση. Το 1946, αμέσως μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η θέα ενός από τα πιο ριζοσπαστικά έργα της Ροζάνοβα τού αποκάλυψε την απλότητα, τη λάμψη, τη "θεραπευτική δύναμη" αυτής της τέχνης. Η Συλλογή Κωστάκη έφτασε σε μοναδικό πλούτο, μέγεθος και σημασία.

Το διαμέρισμα του συλλέκτη στη Μόσχα έγινε μετά το 1960 προσκύνημα για τους επίσημους και τους φιλότεχνους ξένους που επισκέπτονταν τη σοβιετική πρωτεύουσα. Όταν τελικά ο Κωστάκης αποφάσισε να φύγει με την οικογένειά του το 1977, ύστερα από συνεννόηση με τις σοβιετικές αρχές, άφησε το 80% της συλλογής του στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ. Όπως ομολογεί ο συλλέκτης, έδωσε στο Μουσείο "μερικά από τα πιο σπάνια και σημαίνοντα κομμάτια" της συλλογής του γιατί ανήκαν στην ιστορία της τέχνης του ρωσικού λαού. Τα ωραιότερα έργα απ αυτή τη δωρεά έρχονται τώρα από τη Μόσχα να ανταμώσουν με τα έργα που πήρε φεύγοντας μαζί του ο Κωστάκης. Η Ελλάδα άργησε να τιμήσει τον μεγάλο Έλληνα συλλέκτη. Γι αυτό εκπληρώνει το χρέος της με μια μεγαλειώδη έκθεση που ξεπερνά σε μέγεθος και σημασία κάθε άλλη παρουσίαση της συλλογής σ΄ ολόκληρο τον κόσμο.

Τον άθλο της διοργάνωσης τον έφερε σε πέρας με ηρωική αυταπάρνηση, μεθοδικότητα και γνώση η συνάδελφος κ. Άννα Καφέτση. Την ευχαριστώ και την συγχαίρω. Πλάί της στάθηκαν συμμετέχοντας σε παννυχίδες εργασίες η επιμελήτρια Τώνια Γιαννουδάκη και οι υπάλληλοι της ΕΠΜΑΣ, η πάντα πρόθυμη και αγαπητή κυρία Μαρίκα Νέζη, η ακάματη Ρούλα Σπανούδη και η υπάλληλος του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών Χαρά Σκαρμέ. Τέλος ευχαριστώ θερμά την ακάματη βοηθό μου Ειρήνη Τσελεπή για την βοήθειά της σε πολλούς τομείς και ιδιαίτερα στις δημόσιες σχέσεις της έκθεσης.

Η οργάνωση μιας τόσο μεγάλης έκθεσης αποτελεί από κάθε άποψη έναν ριψοκίνδυνο άθλο. Τον αποτολμήσαμε η Εθνική Πινακοθήκη και το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών με την ενθάρρυνση και τη βοήθεια του υπουργείου Πολιτισμού. Ιδιαίτερα θέλω να ευχαριστήσω τον υπουργό Πολιτισμού κ. Θάνο Μικρούτσικο που υποστήριξε αυτό το σχέδιο με ενθουσιασμό και τον υφυπουργό Πολιτισμού κ. Σταύρο Μπαίνω που πήρε τη σκυτάλη και συνέχισε να βοηθά.

Ευχαριστώ θερμά τους προέδρους και τα μέλη του Δ.Σ. των δύο ιδρυμάτων: τον κ. Απόστολο Μπάτσο, πρόεδρο του Ελεγκτικού Συνεδρίου και πρόεδρο της ΕΠΜΑΣ και την κυρία Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ, πρόεδρο του Δ.Σ. του ΕΠΚΔ για την υποστήριξή τους. Με τον αγαπητό φίλο Βασίλη Καρασμάνη, τον διευθυντή του Κέντρου, περάσαμε ώρες αγωνίας και αρμονικής συνεργασίας στην προετοιμασία της έκθεσης.

Η έκθεση όμως δεν θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς την αμέριστη συμπαράσταση της οικογένειας Κωστάκη: ιδιαίτερα της κόρης του Γ. Κωστάκη, Αλίκης, της εγγονής του Κατερίνας και του συζύγου της Χρήστου Ρούσου.

Η Συλλογή Κωστάκη ξαναβρίσκει την ενότητά της στην έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης χάρη στη γενναιοδωρία της Πινακοθήκης Τρετιακόφ της Μόσχας, που μας δάνεισε τα πιο αντιπροσωπευτικά κομμάτια του μέρους της συλλογής που κατέχει. Ευχαριστώ θερμότατα τον διευθυντή της κ. Βαλεντίν Ροντιόνοφ και την υποδιευθύντρια κ. Λίντα Ιόβλεβα. Θερμότατα ευχαριστώ και όλα τα Μουσεία και τις Συλλογές Ρωσίας, Ευρώπης και Αμερικής που μας παραχώρησαν με προθυμία τους θησαυρούς τους εξασφαλίζοντας στην έκθεση τη μεγαλύτερη δυνατή πληρότητα. Ο ρώσος πρέσβης στην Αθήνα κ. Βαλέρι Νικολάενκο και ο μορφωτικός ακόλουθος κ. Βλαντίμιρ Μιχαήλοφ στάθηκαν στο πλευρό μας. Τους ευχαριστώ θερμά. Στις συναντήσεις μας με τα ρωσικά μουσεία μάς βοήθησε όπως πάντα αποτελεσματικά και εγκάρδια η κυρία Μαρία Μπέικου. Δικαιούται τα ευχαριστήριά μας.

Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε επίσης σε όλους τους ειδικούς, έλληνες και ξένους, που συνέγραψαν τα κείμενα του καταλόγου και σε όλους όσοι δούλεψαν για να ολοκληρωθεί, μεταφραστές και επιμελητές. Ιδιαίτερα πολύτιμη υπήρξε η συνεργασία μας με την ιστορικό της ρωσικής λογοτεχνίας Μαρία Τσαντσάνογλου.

Την άρτια αισθητική του καταλόγου χρωστάμε στον γραφίστα Γιώργο Τζιλιάνο. Το μεγαλύτερο ωστόσο έπαινο τον οφείλουμε στις εκδόσεις Αδάμ και στους λαμπρούς συνεργάτες τους που κατάφεραν το ακατόρθωτο να φέρουν σε πέρας σε ελάχιστο χρόνο έναν εκδοτικό άθλο.

O πλούσιος κατάλογος και ο τόμος με τα τεκμήρια που τον συνοδεύουν δεν θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας χωρίς τη γενναιόδωρη χορηγία του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου. Ευχαριστώ θερμότατα την κ. Άννυ Κωστοπούλου και τον κ. Γιάννη Κωστόπουλο, Πρόεδρο της Τράπεζας Πίστεως για την υποστήριξη του μεγαλόπνοου εγχειρήματος.

Η Ιονική Τράπεζα συνεχίζει να στηρίζει με τη χορηγία της το έργο της Εθνικής Πινακοθήκης. Ευχαριστούμε θερμά τον πρόεδρό της κ. Παναγιώτη Κορλίρα, τον γενικό διευθυντή κ. Γεράσιμο Σαπουντζόγλου και τον υπεύθυνο δημοσίων σχέσεων κ. Γ. Λιμπέρη.

Θερμές ευχαριστίες οφείλουμε επίσης στον υπουργό Τουρισμού κ. Νίκο Σηφουνάκη και στον γενικό γραμματέα του ΕΟΤ κ. Απόστολο Κοσώνα για την χορηγική τους υποστήριξη. Ευχαριστώ επίσης θερμά τον κ. Κωνστναντίνο Κανόνη, πρόεδρο του Ελληνο-Ρωσικού Εμπορικού Επιμελητηρίου, και τον γενικό γραμματέα κ. Αλέξανδρο Χολέβα για την πρόθυμη βοήθειά τους.

Με τη βοήθεια της Διεύθυνσης Πολιτιστικών Κτιρίων και Αναστηλώσεων οι αίθουσες που φιλοξενούν τη συλλογή ετοιμάστηκαν έγκαιρα. Ευχαριστούμε γι αυτό τη διευθύντρια και μέλος του Δ.Σ. της ΕΠΜΑΣ κ. Βούλα Παλαντζά και τους συνεργάτες της. Η κ. Σόνια Χαραλαμπίδου έστησε έναν "κονστρουκτιβιστικό" σκηνικό κατάλληλο να αναδείξει τα εκθέματα και να αναπλάσει το κλίμα του ηρωικού μοντερνισμού των αρχών του αιώνα. Οι συνεργάτες της Πινακοθήκης κκ. Αντώνης Λιγνός και Τάσος Βλαχονικολός εκτέλεσαν με αποτελεσματικότητα τα σχέδια. Τους ευχαριστώ όλους, καθώς και την τεχνική εταιρεία Γ. Γεωργίου και Γ. Μπακάλμπαση για τη βοήθειά τους.

Τις μεταφορές των έργων τέχνης ανέλαβε και διεκπεραίωσε με τη γνωστή επαγγελματική του συνέπεια ο Στέλιος Μπεργελές. Τέλος ευχαριστώ τον Μιχάλη Δουλγερίδη, προϊστάμενο του τμήματος συντήρησης, τον κ. Κώστα Αρβανιτάκη, προιστάμενο των Διοικητικών υπηρεσιών και τους αρχιφύλακές μας κκ. Ιωάννη Τσουπρά και Γεώργιο Σκορδίλη, καθώς και όλους τους αφανείς συντελεστές του μεγάλου εγχειρήματος για την αμέριστη συμπαράστασή τους.

Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα