ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΣΤΑΜΟΣ

Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΤΩΝ ΑΤΕΡΜΟΝΩΝ ΠΕΔΙΩΝ

Ανάμεσα σε ορεσίβιο και σε ψαρά, ο Θεόδωρος Στάμος, όπως τον γνωρίσαμε, συνδύαζε στη φυσιογνωμία και την τέχνη του τις δυο καταγωγές των γονιών του: της Λάκαινας μητέρας του, του Λευκάδιου πατέρα του. Φίλοι και κριτικοί μιλούν για το ελληνικό παρουσιαστικό και ήθος του καλλιτέχνη, που γεννήθηκε ωστόσο και μεγάλωσε στη Νέα Υόρκη, γιός πολυμελούς οικογένειας μεταναστών. (…)

Ο Θεόδωρος Στάμος σε ηλικία είκοσι ενός ετών, είναι όχι μόνο ώριμος καλλιτέχνης με προσωπική γλώσσα, αλλά έχει εξασφαλίσει και την έγκυρη εισαγωγή του στην καλλιτεχνική ζωή της Νέας Υόρκης, με την πρώτη του έκθεση στην ιστορική γκαλερί της Μπέτυ Πάρσονς. Στο διεισδυτικό και προφητικό κείμενο του καταλόγου της σημαντικής έκθεσης του 1946 ο ζωγράφος και φίλος του Στάμου Μπάρνετ Νιούμαν, που έμελλε να διαδραματίσει ρόλο πρωταγωνιστή στη Σχολή της Νέας Υόρκης, επισημαίνει τά χαρακτηριστικά που ορίζουν την πρωτοτυπία του ύφους του. Την αταβιστική έλξη προς τη θάλασσα και τον έμβιο κόσμο της, που μεταμορφώνεται σε σχεδόν αφηρημένες μορφές στο έργο του. Την προσήλωσή του στην επιφάνεια, την απόρριψη της τρίτης διάστασης και της ψευδαισθησιακής προοπτικής, που πιστοποιεί τον μοντερνιστικό προσανατολισμό του έργου του από την αρχή.

Ήδη από τα πρώτα του έργα ο Στάμος φανερώνει μια ιδαίτερη σχέση με τη φύση, που διαφέρει ριζικά από την ευρωπαϊκή παράδοση του δυϊσμού, όπου ο ζωγράφος - υποκείμενο θεωρεί τη φύση - αντικείμενο. Εδώ αντίθετα ο καλλιτέχνης ταυτίζεται με τη φύση και αυτό που καταθέτει ως εμπειρία στον καμβά είναι περισσότερο η μορφοποίηση των αισθημάτων του παρά η εικόνα που έχει μπροστά στα μάτια του. Αυτή την καθοριστική στάση απέναντι στη φύση ο Στάμος θα την περιγράψει σ'ένα αποκαλυπτικό κείμενο που το συντάσσει το 1954 "Γιατί η Φύση στην Τέχνη".(…)

Όσο για τους δασκάλους του, (…) ο Στάμος δεν διστάζει να τους αποκαλύψει: είναι οι μεγάλοι καλλιτέχνες της Ανατολής, της Κίνας και της Ιαπωνίας, εκεί που ο δυϊσμός της Δύσης δεν έχει εισχωρήσει για να χωρίσει ζωγράφο, φύση και δημιούργημα, που συγχωνεύονται σε μια λυτρωτική πανθεϊστική σύντηξη. Δασκάλους όμως αναζητεί και βρίσκει ο Στάμος και στη γηγενή παράδοση της Αμερικής: στους ζωγράφους της Σχολής του Hudson River και στους συγχρόνους του, τον Arthur Dove και τον Milton Avery. Η πνευματικότητα της όρασης και η αβρή τεχνική είναι οι οδηγοί του στην αναζήτηση δασκάλων. Σ'αυτό το τελευταίο κεφάλαιο δεν θα διστάσει να αναζητήσει διδάγματα και από ευρωπαίους ζωγράφους, τον Ματίς και τον Μπονάρ, αλλά και από τον Κλέε και τον Μονέ (…).

Οι "δάσκαλοί" του, τα πρότυπα του Στάμου συγκλίνουν όλα σ' ένα στοιχείο που ανιχνεύεται σ'όλη την πορεία της δημιουργίας του: τη ζωγραφικότητα. Τα έργα του Λευκάδιου καλλιτέχνη είναι από τα πιο περίτεχνα επιτεύγματα του Αμερικανικού Αφηρημένου Εξπρεσιονισμού. Το χειρονομιακό στοιχείο παρεμβαίνει στην ώριμη φάση της δημιουργίας του, αν και είναι ολοφάνερα ελεγχόμενος και προσεκτικός ο βηματισμός του πινέλου πάνω στην επιφάνεια.

Στα έργα του Στάμου η παλμώδης, δονούμενη ζωγραφική επιφάνεια, το πλούσιο και φεγγοβόλο χρώμα αφήνουν να διαφαίνεται η παλίμψηστη ποιητική του έργου: τα επάλληλα στρώματα χρωστικής ύλης που ξεκινούν από σκούρα και αδιαφανή για να καταλήξουν σε αραιές και διάφανες λαζούρες, που δημιουργούν την αέναα κινούμενη αίσθηση του βυθού. Το φως, συνυφασμένο με τη ζωγραφική ύλη, μοιάζει να αναβλύζει από το βάθος του πίνακα. Η επιφάνεια αποκτά ένα περιορισμένο βάθος· το βάθος της αναπνοής της. Νάναι τάχα η νοσταλγία απ' τα ιόνια ακρογιάλια που εμψυχώνει τις συνθέσεις του με τα ιριδίζοντα μπλε και τα ιώδη, με τις πυρακτωμένες δύσεις από κόκκινα και πορτοκαλιά; ΄Οπως και νάχει το πράγμα, ο Οδυσσέας θα ξαναβρεί το νησί του, τη Λευκάδα, αντίκρι στην Ιθάκη. Θα χτίσει το σπίτι του νόστου και θα μοιράζει το δημιουργικό του χρόνο ανάμεσα στις δύο πατρίδες του από το 1972.

Στα ώριμα έργα του οι δεσμοί με την αναγνωρίσημη πραγματικότητα γίνονται χαλαρότεροι. Αφηρημένες φόρμες και εικαστικά σήματα ισορροπούν δυναμικά, ποτέ στατικά, μέσα σε αχανείς χώρους που δίνουν την αίσθηση ότι εκτείνονται και πέρα από τα όρια του πλαισίου, όπως το υποδηλώνει ο τίτλος μιας μεγάλης κατηγορίας έργων: "Τα ατέρμονα πεδία". Μετά το πρώτο οδυνηρό προσκύνημα στην Ελλάδα το 1948 - σε μια Ελλάδα σπαρασσόμενη από τον εμφύλιο, ο Στάμος, σύμφωνα με τον κριτικό Kenneth Sawyer, ξαναβρίσκει το πνεύμα των μυστηρίων, τον πανθεϊσμό της παιδικής του ηλικίας. Εδώ, μέσα στο αργυρό φως του Αιγαίου, αφυπνίστηκε πλήρως η αγάπη του για το καθαρό δονούμενο χρώμα. ΄Εκτοτε για τον Στάμο ότι ήταν καθάριο, θερμό και λαμπερό ήταν συνώνυμα με την Ελλάδα".

Η Ελλάδα, μύθος, τόπος και ιστορία κατακτούν ολοένα και περισσότερο χώρο στο φανταστικό τοπίο του ζωγράφου, τρέφοντας μια νέα θεματική και μια νέα έκφραση. ΄Υπατη πράξη φιλοπατρίας στάθηκε και η γενναία δωρεά 45 σημαντικών έργων του στην Εθνική Πινακοθήκη. Ο Οδυσσέας ολοκλήρωσε το νόστο του τον περασμένο Φεβρουάριο αφήνοντας την τελευταία πνοή του στην αγαπημένη του Λευκάδα, όπου και αναπαύεται. Τα έργα της Εθνικής Πινακοθήκης, μαζί με τα έργα που έχουν συγκεντρώσει σημαντικοί ΄Ελληνες συλλέκτες, επαναπάτρισαν στην Ελλάδα ένα σημαντικό μέρος της δημιουργίας του Στάμου, δικαιώνοντας τον καλλιτέχνη που λάτρευε την υπερούσια πατρίδα των προγόνων του. (…)

Μαρίνα Λαμπράκη - Πλάκα
Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
Διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης